Covid-19 aşısıyla ilgili dünyadaki durum, en kısa zamanda normale dönmek için verilen bir “zamana karşı yarışı” andırıyor. 23 Ocak itibarıyla 60 milyondan fazla kişiye en az bir doz Covid aşısı yapılmış durumda.
Aşı kampanyasına başlayan ülkelerin sayısı artıyor. Aşı programları da hız kazanıyor. Ancak henüz yanıtı bulunmamış sorular da mevcut.
Aşının ne kadar süreyle bağışıklık koruması sağladığı, yeni varyantların aşıya dirençli olup olmayacağı gibi sorular başı çekiyor.
Tarihin en geniş kapsamlı aşı programının iki ayı geride kalırken, akılları kurcalayan dört soruyu BBC derledi.
1. Covid bağışıklığı ne kadar sürüyor?
Corona virüse yakalandığımızda ya da aşı olduğumuzda ne kadar süreliğine bağışıklık taşıdığımız, son aylarda en çok gündeme gelen sorular arasındaydı.
Salgının birinci yılı sona ererken, orta ve uzun vadedeki bağışıklığa dair ilk araştırmalar yayımlandı.
Bu alandaki çalışmalar, aşıların geliştirilmesinin henüz çok yakın tarihli bir gelişme olması nedeniyle sınırlı sonuçlara erişebiliyor.
California’daki La Jolla İmmunoloji Enstitüsü’ne göre, virüsü yenenlerin bağışıklık yanıtı en az 6 ay sürüyor.
İngiltere Kamu Sağlığı Hizmetleri de (NHS) corona virüs geçiren hastaların en az beş ay bağışık olduğu sonucuna vardı.
Bazı bilim insanları ise bağışıklığın daha uzun, hatta yıllar boyu sürebileceğinde ısrarcı.
Elbette durum tüm hastalar için aynı değil. Herkes farklı düzeylerde bağışıklık geliştirebiliyor ve bu durum, yeniden hastalık kapma ihtimalini de etkiliyor.
Aşıların sağlayacağı korumada da aynı tabloyla karşı karşıyayız.
İngiltere’deki Leicester Üniversitesi’nden Dr. Julian Tang, BBC’ye yaptığı açıklamada, “Aşının ne kadar koruyuculuk sağlayacağını söylemek zor çünkü aşılamaya yeni başladık ve bu durum hastaya ve aşı tipine göre değişiyor. Ancak 6-12 ay arası olmasını öngörebiliriz” diyor.
ABD’deki Mayo Clinic’te moleküler tıp bölümünden Prof. Dr. Andrew Bradley, daha iyimser bir açıklama getiriyor:
“Aşının sağlayacağı bağışıklığın birkaç yıl süreceğine inanıyorum. Yeni corona virüs varyantlarını taşıyan kişileri de ayrıntılı olarak incelemek ve aşıya nasıl tepki verdiklerini görmek önem arz ediyor.”
2. Aşı, virüse yakalanmamızı ne kadar önleyecek?
Aşılar genellikle ilk dozun yapılmasından en az 2-3 hafta sonra etkisini gösteriyor.
Dr. Tang, “Eğer aşı olduktan sonraki gün ya da bir hafta sonra virüse maruz kalırsanız, hastalığa karşı hala savunmasız durumda olursunuz ve başkalarına da bulaştırabilirsiniz” diyor.
Dozların hepsi alındıktan ve gereken süre geçtikten sonra bile, virüse maruz kaldığınızda hasta olmanız mümkün.
Dr. Badley, “Eldeki veriler, aşı olan bireylerin de Covid kapabileceğini ancak hastalığı daha hafif geçireceklerini gösteriyor. Yine aynı nedenle, aşı olan kişilerin başkalarına virüs bulaştırmasının zorlaşacağını düşünüyorum” diyor.
Sonuç olarak aşının bireyleri büyük oranda ve etkili şekilde koruyacağına yönelik bir fikir birliği oluşsa da sağladıkları koruyuculuğun ve bulaştırma riskinin düzeyi hakkında belirsizlikler mevcut.
İspanya’daki Madrid Complutense Üniversitesi’nde Biyokimya ve Moleküler Biyoloji Bölümü’nden Prof. Jose Manuel Bautista, corona virüsün son derece “heterojen” olduğunu söyleyerek, hastadan hastaya belirtilerin farklılaştığını hatırlatıyor:
“Aynısı aşılar için de geçerli. Bazıları, virüsün kendi bünyelerinde çoğalmasını önleyecek çok güçlü bir bağışıklık geliştiriyor. Diğerlerine ise virüs bir miktar nüfuz edebiliyor ve bulaştırma mümkün olabiliyor.”
3. Aşılar yeni koronavirüs mutasyonlarına karşı etkili mi?
Bu konuda soru işaretleri henüz giderilmiş değil.
Virüsler sürekli olarak mutasyona uğrarlar. Bazen mevcut aşılara da direnecek kadar mutasyon görülebildiğinden aşıların da yenilenmesi gerekebilir.
Güney Afrika’da ya da İngiltere’de görülen corona virüs varyantları çoktan birçok ülkeye yayıldı ve hatta bulaşma oranlarının yüksekliği nedeniyle hakim varyant oldular.
Moderna, Pazartesi yaptığı açıklamada, geliştirdiği aşının İngiltere ve Güney Afrika varyantlarına karşı etkili olduğunu duyurdu. Ancak Güney Afrika varyantına karşı bağışıklığı artırmak için yeni bir aşı üretilebileceği de bildirildi.
Pfizer-BioNTech de geliştirdikleri aşının yeni corona virüs mutasyonlarına karşı etkili olduğunu belirtiyor.
Dr. Badley, “Onaylanmış aşılar oldukça etkili olmalarına rağmen, ilk corona virüs türü dahil hiçbir virüs varyantına karşı yüzde 100 koruma sağlamadığını unutmamak lazım. Aşının etkisi, mutasyonların önceki varyantlardan ne kadar farklı olduğuna bağlı olarak değişir” diyor.
Özetle, hükümetlerin ve sağlık otoritelerinin yeni corona virüs varyantlarını yakından incelemesi ve hangi yöntemin bunlara karşı etkili olacağını değerlendirmesi gerekiyor.
4. Aşı hangi doz aralığıyla yapılmalı?
Pfizer, Moderna ve Oxford gibi önde gelen aşılar dahil olmak üzere birçok Covid aşısı, iki doz halinde veriliyor.
Aşıların denemeler sırasındaki uygulamasıyla paralel olarak, 3-4 hafta sonra ikinci dozun yapılması öneriliyor.
Ancak 2020 sonunda, İngiltere mümkün olan en fazla sayıda kişiye ilk dozun yapılmasına öncelik vereceğini açıkladı. Buna göre aşının iki dozu arasında 12 haftaya kadar boşluk bırakılabilecek.
Bu durum, aşının en iyi uygulamasının ne olduğuna yönelik uluslararası bir tartışma başlattı. Pfizer ve dünyanın önde gelen bilimsel çevreleri, denemelere uygun olarak aşının ikinci dozunun ilk dozdan 21 gün sonra yapılmasında ısrarcı.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) de aşının iki doz arasında 21 ile 28 gün arası bir süre bırakılmasını tavsiye etti ancak bu sürenin istisnai durumlarda en fazla altı haftaya çıkarılabileceğini de ekledi.