Sağlık Bakanlığı'nın verilerine göre, geçen yıl Türkiye genelinde 80 kişiye AIDS, 2 bin 922 kişiye ise tedavi olunmadığında AIDS’e neden olabilen HIV tanısı konuldu. Bu her gün 9 kişinin HIV tanısı aldığı anlamına geliyor.
Peki, HIV nedir, nasıl bulaşır? Pozitif Yaşam Derneği'nde hukuk danışmanlığı veren Avukat Tutku Altundağ, konuya ilişkin Tükenmez Haber'den Nilay Göl'ün sorularını yanıtladı.
'AIDS BİRDEN FAZLA FIRSATÇI ENFEKSİYONUN BİR ARADA GÖRÜLEBİLDİĞİ HIV ENFEKSİYONUNUN İLERİ EVRESİDİR'
-HIV nedir? AIDS nedir?
HIV (Human Immmunodeficiency Virus), Türkçe’de “İnsan Bağışıklık Yetmezliği Virüsü” olarak adlandırılan ve HIV enfeksiyonuna yol açan virüstür. Virüs, vücuda girdiği andan itibaren gerçekleştirdiği döngü ile bağışıklık sisteminin zayıflamasına neden olur.
HIV vücudun farklı virüsler, enfeksiyonlar ve kanserlere karşı savunmasında önemli bir role sahip olan akyuvarları hedef alır. Bu enfeksiyon sonucunda akyuvarlar önce işlevlerini kaybeder, sonra da ölürler. Akyuvarların kaybı, vücudun mikroplara ve kanserlere karşı savunma sisteminin çökmesine yol açar. Fakat günümüzdeki etkin HIV ilaçları (ART) HIV taşıyan kişilerin, bu sorunlardan hiçbirini yaşamamalarını yani sağlıklı bir yaşam sürdürmelerini ve AIDS evresine girmemelerini etkin bir biçimde sağlar.
HIV ile yaşayan kişiler dolayısıyla HIV taşımayan çocuk sahibi olabilir, sosyal hayatın her alanında var olabilir, çalışabilir ve HIV ile yaşamayan insanlarla yasalar, kanunlar ve insan hakları bakımından tamamen aynı haklara sahip olarak yaşamlarını sürdürürler.
AIDS “Edinilmiş Bağışıklık Yetersizliği Sendromu” demektir. Kişi HIV ile enfekte olduktan sonra tedavi olmaması halinde bağışıklığın zayıflamasına bağlı olarak vücutta fırsatçı enfeksiyonlar ve fırsatçı kanser türleri görülebilir. AIDS birden fazla fırsatçı enfeksiyonun bir arada görülebildiği HIV enfeksiyonunun ileri evresidir.
'1981 YILINDA İLK VAKALAR AMERİKA'DA RAPORLANDI'
-İlk vakalar ne zaman, nerede görüldü? HIV ne zaman tanımlandı? Tarihsel sürecine ilişkin bilgi verir misiniz?
1981 yılında ilk vakalar Amerika’da raporlandı. Erkeklerle seks yapan erkekler arasında sebebi bilinmeyen bir şekilde bu enfeksiyonun görülmeye başlanması ve akabinde ölümlerin gerçekleşmesi ile dikkat çekmeye başladı ve araştırmalar yapılmaya başlandı. Günümüzde hala yanlış lanse edilmekte olan “eşcinsel hastalığı” şeklinde anılmasına sebep olan bu durum, aslında o dönemde korunma yöntemlerinin sadece gebelik önleyici yöntem olarak kullanılması nedeniyle eşcinsellerin cinsel birleşme sırasında kondom kullanmamasından kaynaklanmaktaydı. Ancak zamanla korunmanın yalnızca gebelik önleyici yöntem olarak kullanılmasının dışında cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara yönelik koruma sağlayacağı algısının yerleşmesi üzerine enfeksiyon yalnızca tek bir grupta yoğunluk gösterme özelliğini kaybetmiştir. Günümüzde ise en sık biçimde ise heteroseksüel ilişki, kan ve kan ürünleri aracılığıyla bulaştığı da bilindiğinden, toplumun tüm kesimlerini ilgilendiren bir enfeksiyon olarak tanımlanmaktadır. Bu yüzden 'HIV hepimizin meselesi' diyoruz. 1983 yılında insanlar arasında enfeksiyonun geçiş yollarının saptanması ve 1986 yılında ise HIV’in tanımlanmasıyla ile birlikte 1987 yılında enfeksiyon üzerinde etkili olduğu bilinen ilk ilaçlar kullanılmaya başlanmıştır. Bugün gündemimizi oluşturan 1 Aralık Dünya AIDS Günü ise HIV ile yaşayanların yaşadıkları mücadeleleri ve kayıpların anılması ile HIV farkındalığının sağlanması adına Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1988 yılında ilan edilmiştir. 1996 yılında ise ilk kez, virüsün doğrudan kopyalanmasını engelleyen ilaçlar hayatımıza girmiştir.
'HIV, FARKINDA OLMAKLA VE HIV BAĞLAMINDA HAK SAVUNUCULUĞU YAPMAKLA KESİNLİKLE BULAŞMAZ'
-HIV'ın bulaş yolları nedir?
HIV’in bulaş yollarından ilki korunmadan (kondomsuz) gerçekleştirilen cinsel birleşmedir. Bir diğeri ise kontrolsüz kan ve kan ürünleri, doku ve/veya organ nakli ve deri altına giren her türlü iğne ve enjektörün ortak kullanımıdır. Yine HIV ile yaşayan ve tedaviye erişemeyen gebeden çocuğa bulaş da söz konusu olabilir. Ayrıca emzirme yoluyla da bebeğe bulaştan bahsedebiliriz. Vurgu yapmakta fayda var ki, bu 3 yol dışında geçiş beklenmemektedir.
Ayrıca, HIV, sosyal davranışlarla bulaşmaz diyoruz. Ne demek istiyoruz? HIV sosyal ilişkilerle, öpüşmekle, sarılmakla, aynı ortamda bulunmakla, aynı çatal ve kaşığı, aynı havuzu, aynı tuvaleti kullanmakla, sivrisinek ısırmasıyla, tükürükle, ter ve gözyaşı ile bulaşmaz. HIV dış ortamda hava ve güneşle temas ettiğinde çok kısa sürede bulaştırıcılığını yitirmektedir. Yani HIV, farkında olmakla ve HIV bağlamında hak savunuculuğu yapmakla kesinlikle bulaşmaz!
'TÜM ÖZEL LABORATUVAR VE HASTANELERDE BU TESTLERİ YAPTIRMANIZ MÜMKÜN'
-Ücretsiz ve anonim bir şekilde HIV testi yaptırmak mümkün mü?
Öncelikle, Aile Sağlığı Merkezlerinde, tüm kamu hastanelerinde ve üniversite hastanelerinde sosyal güvence kapsamında bu testler ücretsiz olarak yapılmaktadır. Ayrıca tüm özel laboratuvar ve hastanelerde de bu testleri yaptırmanız mümkündür.
Ayrıca, İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Samsun, Bursa ve Mersin’de önyargısız bir ortamda ücretsiz ve kimlik bilgilerini vermeden, mahremiyet ihlali yaşamadan HIV testi yaptırabileceğiniz merkezlerden hizmet alabilirsiniz.
HIV enfeksiyonunun doğru zamanda ve hayat kurtarmaktadır. Pozitif Yaşam Derneği olarak Test Öncesi Danışmanlık Hizmetleri sağlıyoruz. Bu hizmet aslında riskli davranışlar, test süreleri, test teknikleri ve olası sonuçları hakkında verilen danışmanlıktır. Test öncesi danışmanlık yalnızca 0216 418 10 61 numaralı telefonumuzdan ulaşacağınız danışmanlarımız tarafından verilmektedir. Risk durumunuz ve pencere döneminiz hakkında bilgilendirilmek ve test merkezlerine yönlendirilmek için danışmanlarımızla görüşebilirsiniz. Riskli davranışlar, test teknikleri ve zamanlarıyla ilgili internet sitemizden detaylı bilgi alabilirsiniz.
'B=B BU BİLGİYİ YAYGINLAŞTIRMAYA ÇALIŞAM BİR AKTİVİZM HAREKETİNİN PAROLASI'
-Belirlenemeyen=Bulaştırmayan (B=B) ne anlama geliyor?
B=B yani Belirlenemeyen = Bulaştırmayan (Undetectable = Untransmittable), bugüne kadar belirlenemeyen düzeyde viral yükü olan bir HIV ile yaşayan kişinin cinsel ilişki yoluyla HIV bulaştırdığı herhangi bir vakanın hiç görülmediği anlamına gelmektedir. Yani, ilaçlarını düzenli kullanan ve viral yükü baskılanmış HIV ile yaşayan kişilerin, virüsü cinsel ilişki yoluyla hiç kimseye bulaştıramayacakları 2016 yılında bilimsel olarak onaylandı.
Dünya Sağlık Örgütü ve dünya çapında yüzlerce kuruluş viral yükü istikrarlı bir şekilde 6 ay süreyle baskılanmış HIV ile yaşayan bireylerden korunmasız cinsel ilişki yoluyla HIV aktarımı olamayacağı konusunda hemfikir. B=B ise bu bilgiyi yaygınlaştırmaya çalışan bir aktivizm hareketinin parolası.
'HIV DEĞİL AMA AYRIMCILIK VE DAMGALAMA ÖLDÜRÜR'
-HIV'le yaşayan bireyler ne gibi zorbalıklara uğruyorlar?
Günümüzde her ne kadar HIV enfeksiyonunun tedavisinde çok büyük aşamalar kat edilse de bireysel ve toplumsal önyargılar değişime uğramadan varlığını sürdürmektedir. Bu sebeple HIV ile yaşayan kişiler toplumsal hayatlarında çoğu zaman HIV ile yaşamalarından ötürü ayrımcılığa uğrama endişesi ile yaşamaktadır.
Geçtiğimiz sene damgalama konusunda Viiv Healthcare ile yürüttüğümüz projesi kapsamında sağlık profesyonelleri arasında damgalamayı ölçen bir stigma index araştırması yaptırdık. Bu araştırma sahada karşılaştığımız örnekleri ne yazık ki doğrulayacak veriler ortaya koydu. Sonuçlar HIV ile yaşayan kişilerin sağlık kuruluşlarında ve işyerlerinde sağlık çalışanları tarafından çeşitli hak ihlallerine maruz kaldığını bir kez daha gösterdi. Bilgi eksikliği sağlık çalışanlarını artan bir kaygı düzeyine sürüklüyor ve bu da damgalamaya neden oluyor.
Sağlık personellerinin dışında hayatın her alanında HIV ile yaşayanlar ciddi bir stigma ile karşılaşmaktadır. Yine, Anayasa’nın 20. maddesi kapsamında korunan ve kişisel sağlık verisi olan HIV statüsünün öznelerin rızası olmaksızın paylaşılmasının suç teşkil etmesine rağmen, özneler çevreleri tarafından sistematik bir şekilde ifşa tehdidine ve yıldırma pratiklerine maruz bırakılmaktadır. Rutin bir şekilde hazırladığımız 3 aylık hak ihlalleri raporlarında da görüldüğü üzere, kişiler arkadaş/partner/akraba vb. tarafından da önyargı ve ayrımcı muameleye maruz bırakılmaktadır.
Tanı aldıktan sonra pek çok danışanımızın psikolojik olarak etkilenerek depresyona girdiklerini gözlemleyebiliyoruz. Kimi zaman tanı almanın zorlukları ve sebebiyle kişiler travma sonrası stres bozukluğu ile mücadele etmek durumunda kalabiliyorlar. Uzman takibi olmadığında bu durum kimi zaman intihar girişimleri ve ne yazık ki intihar ile son bulabilmektedir. 90’lı yıllardan beri HIV enfeksiyonu ölümcül bir hastalık olmaktan çıkmıştır ama görüyoruz ki, HIV değil ama ayrımcılık ve damgalama öldürür.
Avukat Tutku Altundağ
-Önleyici tedavi yöntemleri nelerdir? Riskli temas öncesi önleyici tedavi (PreP) ve riskli durum sonrası önleyici tedavi (PEP) nedir?
Medikal anlamda ‘önleyici amaçla yapılan’ işlemlere verilen profilaksi ismi HIV söz konusu olduğunda temas öncesi ve temas sonrası olarak ayrılıyor. Temas öncesi profilaksi (PreP) her gün alınan ve içindeki kimyasallarla HIV ile temas durumunda virüsün vücuda yerleşmesi ve yayılması riskini azaltan (günlük kullanımı aksamazsa %90 üzerinde) bir medikal üründür.
Temas sonrası önleyici tedavi (PEP), şüpheli temas sonrasında HIV’in vücuda tutunmasını engelleyen, HIV tedavisini oluşturan ilaç kombinasyonlarının 72 saat içinde kullanılmaya başlandığı 28 günlük bir tedavidir. PEP’in HIV geçişini %100 engellemediği bilinmekle birlikte PEP kullanımı sonrası HIV geçişi çok az rapor edilmiştir. HIV geçişini engellemek için kullanılan düzenli bir yöntem değil, acil bir önlemdir. PEP için birden fazla ilacın kombinasyonu kullanılmaktadır. Kullanılacak kombinasyon sadece uzman bir hekim tarafından belirlenebilir. PEP ancak temastan sonra 72 saat içerisinde başlanabilir. 72 saat sonrasındaki başvurularda PEP kullanımı önerilmemektedir.
PreP mutlaka bir hekim kontrolünde kullanılmalı ve kullanılan dönem boyunca tıpkı HIV ile yaşayan bir birey gibi 3 ayda 1 düzenli doktor kontrolleri yapılmalıdır. PEP’e başlamak için uzman bir enfeksiyon hekimi tarafından risk faktörlerinizin gözden geçirilmesi, böbrek ve karaciğer fonksiyon testlerinizin mutlaka yapılması gerekmektedir.
'STİGMA VE AYRIMCILIK TEMELLİ HAYATIN HER ALANINDA HIV İLE YAŞAYAN KİŞİLERİN HAKLARI İHLAL EDİLMEKTEDİR'
-HIV'le yaşayan bireylerin karşılaştığı hak ihlalleri neler?
Stigma ve ayrımcılık temelli hayatın her alanında HIV ile yaşayan kişilerin hakları ihlal edilmektedir. Yine çalışma hayatında; işe girişte ayrımcılık, iş ilişkisi sırasında mobbing, iş ilişkisinin sonlandırılması sırasında ayrımcılık ve haksız fesihler gündeme gelmektedir. Sağlık hakkına erişim anlamında, hastanelerde maruz bırakıldıkları ayrımcı davranışlar ve mobbing, zorbalık ve tedavilerinin en hızlı ve sağlıklı şekilde karşılanmaması gibi sorunlarla karşılaşılıyor. Mahpusların tecrit altında tutulması ve ilaçlarının revir hekimi tarafından temin edilmemesi söz konusu olabiliyor. Yine çoğunlukla partner veya arkadaş tarafından ifşa tehdidi ile de karşılaşabiliyorlar.
'ÜCRETSİZ VE ANONİM HIV TESTİ BİZİM İÇİN EN ÖNEMLİ KONULARDAN BİRİSİ'
-Pozitif Yaşam Derneği'nin faaliyet alanları ne? Ne gibi çalışmalar yapıyorsunuz?
Biz Pozitif Yaşam Derneği olarak, HIV ile yaşayan kişilerin temel haklarını savunmak ve güçlenmelerini sağlamak, ayrıca toplumdaki HIV farkındalığını artırmak için 2005 yılından bu yana çalışmalarımıza devam ediyoruz. Pozitif Yaşam Destek Merkezi kapsamında HIV ile yaşayan kişilere psiko-sosyal destek, akran danışmanlığı ve hukuki danışmanlık hizmetleri sunuyoruz. Test öncesi danışmanlık hizmetleri vererek henüz tanı almamış kişileri teste yönlendiriyoruz. Toplumsal HIV farkındalığının artırılması için öğrencilere ve meslek uzmanlarına yönelik atölyeler gerçekleştiriyoruz. Bugünün ya da geleceğin farklı meslek uzmanlarına yönelik hazırlanan özelleşmiş bu farkındalık atölyeleri ile HIV'e dair yanlış bilgileri dolaşımdan kaldırmayı ve önyargıları azaltmayı hedefliyoruz. HIV ile yaşayan kişilere sağladığımız sosyal hizmet danışmanlığı ile HIV hakkında, tedavi süreci ve birçok konu hakkında detaylı danışmanlık sağlıyoruz.
Kişilerin sağlık bilgileri ve ilaç geçmişlerine kısıtlama olmaksızın herhangi bir personel tarafından ulaşılabiliyor olması kişilerin hak ihlallerine maruz kalma risklerini arttırıyor. Bu uygulamanın iptal edilmesine ilişkin dernek olarak açtığımız dava devam etmektedir. Yine danışanların bireysel olarak konuya ilişkin açtıkları davalarda da danışmanlık verilmesi gibi desteklerde bulunuyoruz.
Çalışma hayatında ayrımcılık yapılmasına ilişkin kimi davalarda dava masrafları konusunda destek olarakkonu ile ilgili emsal niteliği taşıyabilecek pilot kararlar alınmasına katkı sağlıyoruz.
Bize destek hattı ve sosyal medya hesaplarımız üzerinden ulaşan danışanlara sürekli olarak yaşadıkları hak ihlallerine ilişkin hukuki danışmanlık veriyoruz ve üç ayda bir buna ilişkin rapor düzenleyerek paylaşıyoruz. Hukukçular arasındaki HIV Bilgi Düzeyinin ölçülmesine ilişkin anket çalışması yaptık ve sonuçlarını ilerleyen dönemlerde raporlaştırarak paylaşıyor olacağız.
Ücretsiz ve anonim HIV testi bizim için en önemli konulardan birisi. Şu an yürüttüğümüz bir proje ile Adana ve Samsun’da insanların anonim HIV testine erişimini sağlıyoruz. Yaptığımız şehir dışı ziyaretlerinde ve toplantılarda yerel belediyelerle her fırsatta anonim test merkezleri hakkında konuşuyoruz. Türkiye’nin tüm illerinde anonim ve ücretsiz HIV test merkezlerinin açılması için savunuculuk yapıyoruz. Şu an halihazırda hizmet veren test merkezlerinin açılması sürecinde de dernek olarak etkin rol oynadık.